ΚΡΙΤΙΚΗ

Κριτική

Ορισμός  Η σύνθετη πνευματική λειτουργία και ικανότητα του ανθρώπου, να εξετάζει σε βάθος την ουσία των πραγμάτων με εναλλακτικούς τρόπους σκέψης χωρίς να περιορίζεται στα φαινόμενα, να ελέγχει, να συγκρίνει πρόσωπα, πράγματα, γεγονότα, καταστάσεις και να εκφέρει την άποψή του αντικειμενικά για κάθε ατομική ή ομαδική ανθρώπινη δημιουργική έκφραση.                                                                                                                                                        Μορφές                                                                                                                                                       1. α. Θετική - εποικοδομητική κριτική (επιδοκιμασία, επιβράβευση, ενθάρρυνση, τεκμηριωμένη διαπίστωση αρνητικών και γόνιμος εντοπισμός τους προς διόρθωση του δημιουργού). β. Αρνητική - κακοπροαίρετη κριτική (αποδοκιμασία, αρνητισμός, μηδενισμός, εμπάθεια, μισαλλοδοξία, συμφεροντολογία). 2. α. Κριτική προς τους άλλους. β. Αυτοκριτική. 3. Κριτική στην α. καθημερινή ζωή β. τέχνη  γ. στην επιστήμη δ. στην πολιτική                                      Θετικές συνέπειες της κριτικής                                                                                                      Πνευματικός τομέας                                                                                                                                                   • Η άσκηση της κριτικής, αλλά και της αυτοκριτικής, συμβάλλει στην πνευματική εξέλιξη και πρόοδο του ανθρώπου. Η άσκηση της κριτικής, διατηρεί σε διαρκή εγρήγορση το άτομο.                                                                                      • Ο άνθρωπος οξύνει τον νου του, ωθείται σε γόνιμο και δημιουργικό εσωτερικό διάλογο.                                            • Μέσω της κριτικής ο άνθρωπος διαρκώς αμφισβητεί και αναζητεί την αλήθεια, τη γνησιότητα, το αυθεντικό. Δεν αποδέχεται τίποτε χωρίς να το σκεφτεί, αλλά πείθεται μόνο με λογικά και τεκμηριωμένα επιχειρήματα.                           • Απομακρύνεται από τις προκαταλήψεις, τη δεισιδαιμονία, το δογματισμό, αποκτά εσωτερική, πνευματική ελευθερία.          
• Η εποικοδομητική κριτική και αυτοκριτική οδηγεί στην αυτογνωσία και την ετερογνωσία, προϋποθέσεις της προσωπικής και κοινωνικής εξέλιξης.                                                                                                                                 Ψυχικός τομέας                                                                                                                                                    • Επιβεβαίωση και αναγνώριση των ικανοτήτων μας (ηθική ικανοποίηση).                                                                               • Αυτοπεποίθηση από τη θετική κριτική.                                                                                                                            • Απόκτηση ατομικής και κοινωνικής ταυτότητας και συνείδησης, αφού η άποψη για τον εαυτό μας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την άποψη των άλλων για εμάς.                                                                                                    Κοινωνικός τομέας                                                                                                                                          • Το άτομο με υπευθυνότητα ασκεί καθημερινά έλεγχο σε κάθε είδους πληροφορία. Έτσι αποσοβείται ο κίνδυνος της παραπληροφόρησης, δεν γίνεται παθητικός δέκτης των καταστάσεων αλλά ενεργεί με την δική του βούληση και έτσι αποφεύγει τη μαζοποίηση.                                                                                                                                           Πολιτικός τομέας                                                                                                                                            • Καλλιεργεί ενεργούς πολίτες, θεσμοφύλακες της δημοκρατίας και των δημοκρατικών θεσμών.                                           • Περιορίζονται οι αυθαιρεσίες, αφού ασκείται διαρκής έλεγχος στους πολιτικούς και στον τρόπο άσκησης της πολιτικής και εξυγιαίνεται ο πολιτικοκοινωνικός βίος.                                                                                                Πολιτιστικός τομέας                                                                                                                                           • Ανανεώνονται και εξελίσσονται οι επιστήμες, τα γράμματα, η τεχνική, οι τέχνες και η καθημερινότητα.                              • Η άκριτη αποδοχή ή απόρριψη των καλλιτεχνικών δημιουργημάτων, μπορεί να οδηγήσει στην υποβάθμιση του πολιτιστικού επιπέδου, αλλά και την απομάκρυνση του καλλιτέχνη και του έργου του από το ευρύτερο κοινό.

Προϋποθέσεις για την αποτελεσματική κριτική                                                                                         ‘‘Προσωπικές – υποκειμενικές’’                                                                                                                              • υψηλό μορφωτικό επίπεδο                                                                                                                                            • ανιδιοτέλεια                                                                                                                                                                • κοινωνική συνείδηση και υπευθυνότητα, ευαισθησία, σεβασμός στο συνάνθρωπο                                                                 • ισχυρό αίσθημα δικαίου                                                                                                                                                     • έλλειψη δογματισμού, φανατισμού, μισαλλοδοξίας, προκαταλήψεων, διάθεσης για επιβολή με κάθε τρόπο προσωπικών συμφερόντων                                                                                                                                                            • διαρκής αναζήτηση της αλήθειας, μέσω της προσεκτικής εξέτασης και παρατήρησης                                          ‘‘Αντικειμενικές’’                                                                                                                                                   • δημοκρατικό πολίτευμα, ελευθερία σκέψης και έκφρασης, πλουραλισμός                                                                        • ύπαρξη ουσιαστικής παιδείας με στόχο τη διαμόρφωση «μορφωμένων» ανθρώπων, με γνώσεις, ηθική, αξίες, πρότυπα και όραμα για ένα καλύτερο κόσμο                                                                                                                            • υπεύθυνη δραστηριοποίηση φορέων ενημέρωσης, πολιτικής και πνευματικής ηγεσίας που έχει ως στόχο να διαμορφώσει αντικειμενικά την κοινή γνώμη                                                                                                    Ειδικότερα                                                                                                                                                         Ο κριτής, είναι σημαντικό να διακρίνεται για: τις γενικές και ειδικές του γνώσεις, τη γλωσσική του επάρκεια, την αντικειμενικότητα, αμεροληψία, αναλυτικότητα, υπευθυνότητα απέναντι στον εαυτό του και τους άλλους, τον σεβασμό στον συνάνθρωπο, εσωτερική καλλιέργεια, ευαισθησία, ψυχοπνευματική συγκρότηση, την καλοπροαίρετη κριτική διάθεση και τη χρήση ήπιου τόνου στην άσκηση της κριτικής, την ενίσχυση της κριτικής με τη διατύπωση προτάσεων βελτίωσης του παρόντος έργου, να έχει σαν στόχο την ποιοτική βελτίωση του κρινόμενου.                                                     Ο κρινόμενος, είναι σημαντικό να διακρίνεται για: τον βαθμό υπευθυνότητάς του, και την επιθυμία του για αυτοβελτίωση, το υψηλό του μορφωτικό επίπεδο, ώστε να αντιλαμβάνεται τα θετικά και αρνητικά του στοιχεία, τη δεκτικότητα στην κριτική και τον διάλογο, την άσκηση αυτοέλεγχου και αυτοκριτικής, τη διάκριση της θετικής από την αρνητική κριτική.

Αυτοκριτική - αυτογνωσία

Ορισμοί Αυτοκριτική: Πρόκειται για την πνευματική ικανότητα του ανθρώπου να ερευνά συνειδητά τον εαυτό του με στόχο να ανακαλύψει όλες τις πνευματικές, ηθικές, ψυχικές και σωματικές του δυνάμεις αλλά και αδυναμίες, με σκοπό να διαμορφώσει- ρυθμίσει ανάλογα την συμπεριφορά του. Αυτογνωσία: Είναι η βαθιά γνώση και κατανόηση του εαυτού μας. Πραγματώνεται μέσω της εσωτερικής αναζήτησης των σωματικών, ψυχικών, συναισθηματικών, ηθικών και πνευματικών χαρακτηριστικών μας. Οδηγεί το άτομο στην ανακάλυψη των ορίων του, των ικανοτήτων, δεξιοτήτων, κλίσεών του αλλά και αδυναμιών και μειονεκτημάτων. Διακρίνεται στην Ηθική (Σωκράτης), με στόχο την κατάκτηση της αρετής και στην Ψυχολογική (Freud, Piaget, Adler…) με στόχο την αλλαγή της συμπεριφοράς του ατόμου και την απαλλαγή του από κάθε είδους συμπλέγματα.                                                                                                        Σχέση αυτοκριτικής – αυτογνωσίας Αυτογνωσία και αυτοκριτική, είναι δύο αλληλένδετες έννοιες. Η αυτογνωσία, οδηγεί μέσω της αυτοκριτικής στην αυτοεπίγνωση και στον αυτοπροσδιορισμό του ατόμου σε σχέση με τους άλλους, στον αυτοέλεγχο και την αυτοκυριαρχία, με απώτερο σκοπό και στόχο την επίτευξη της εσωτερικής ελευθερίας του ατόμου, διαμορφώνοντας έτσι μια ουσιαστικά ολοκληρωμένη προσωπικότητα, ένα αληθινά μορφωμένο άτομο. Η αυτοκριτική και η κατάκτηση της αυτογνωσίας, αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες της συμπεριφοράς και των ενεργειών του ατόμου. 
Θετικά αποτελέσματα αυτοκριτικής και αυτογνωσίας                                                                                  
Πνευματικό επίπεδο Ο άνθρωπος μέσω της αυτοκριτικής και του αυτοελέγχου, οδηγείται στην αυτογνωσία, γίνεται περισσότερο αντικειμενικός και αποκτά μια πιο σφαιρική εικόνα της πραγματικότητας. Αυτό του δίνει τη δυνατότητα να προλαμβάνει λάθη, να εντοπίζει αδυναμίες, αλλά και να διαμορφώνει τη δική του προσωπικότητα και κοσμοθεωρία, δίχως να χειραγωγείται (αφού γνωρίζει τι θέλει). Σταματά να είναι παθητικός δέκτης και γίνεται ενεργητικός εκφραστής των προσωπικών του πεποιθήσεων, αξιών και αντιλήψεων, επηρεάζοντας την εξέλιξη των γεγονότων. Αναπτύσσοντας ισχυρή βούληση αποβάλλει κάθε είδους δογματισμό, φανατισμό και προκατάληψη.                                                 Ψυχικό επίπεδο Μέσω της αυτοκριτικής και της αυτογνωσίας το άτομο αποκτά αυτοκυριαρχία, αυτοπεποίθηση, αλλά και αυτοεκτίμηση, ικανά να το οδηγήσουν στην επίτευξη των στόχων του.                                                           Επαγγελματικό επίπεδο Η αυτοκριτική και η αυτογνωσία βοηθούν τους νέους ανθρώπους να αυτοελέγχονται και να αξιολογούν τις ικανότητές τους, τις κλίσεις και τα ενδιαφέροντά τους, επιλέγοντας έτσι το επάγγελμα που ταιριάζει στην ιδιοσυγκρασία τους.                                                                                                                                   Κοινωνικό επίπεδο Το άτομο μαθαίνει να αποδέχεται τα λάθη και τις αδυναμίες του καθώς και την καλοπροαίρετη κριτική των άλλων. Η αυτοκριτική και η αυτογνωσία συμβάλλουν στην κοινωνικοποίηση του ανθρώπου, την ανάπτυξη υγιών σχέσεων με τους άλλους, αφού καλλιεργούν την ταπεινότητα, την υποχωρητικότητα και απωθούν τον εγωισμό και την αλαζονεία. Γνωρίζοντας τις αδυναμίες του ο άνθρωπος γίνεται περισσότερο ανεκτικός.                                         
Ηθικό επίπεδο: Ο άνθρωπος απαλλάσσεται από πάθη και αδυναμίες, και διατηρείται σε μία συνεχή ηθική εγρήγορση ώστε να γίνεται ολοένα και καλύτερος. Γνωρίζοντας τις αδυναμίες του προβάλλει μέσω της καθημερινότητάς του ηθικές αξίες όπως η δικαιοσύνη, η μετριοπάθεια, η αλληλεγγύη, η υπομονή.                                                                   Δυσκολίες – Εμπόδια στην άσκηση αυτοκριτικής Η εγωπάθεια, η αλαζονεία, η έπαρση και ο εγωκεντρισμός των ανθρώπων τους εμποδίζει να αντιληφθούν αλλά και να αναγνωρίσουν τα λάθη τους και να επέμβουν δυναμικά για την εξάλειψή τους. Τα πρότυπα της σύγχρονης κοινωνίας ωθούν τον άνθρωπο στον υλισμό και τον καταναλωτισμό, απομακρύνοντάς τον από κάθε τι πνευματικό. Η ανάγκη του ανθρώπου να αισθανθεί ότι ανήκει κάπου, αλλά και να γίνει αποδεκτός, συχνά τον ωθούν να συμμορφωθεί στις σύγχρονες απαιτήσεις (σαν χαμαιλέοντας). Οι προκατειλημμένες απόψεις, οι δεισιδαιμονίες και οι προλήψεις. Η έλλειψη ψυχικού σθένους, θάρρους να αναγνωρίσουμε τις αδυναμίες μας. Η απουσία παιδείας (κριτικής σκέψης, προβληματισμού). Η κολακεία, ο υπερβολικός έπαινος αλλά και η άδικη επίκριση, η υπερβολική αυστηρότητα.                                                                                         Προϋποθέσεις για την άσκηση αυτοκριτικής - Συνειδητοποίηση της αξίας και της σημασίας της αυτοκριτικής στην απόκτηση αλλά και αναβάθμιση της ποιότητας ζωής. - Καλλιέργεια της αυτοκριτικής από τα πρώτα χρόνια της ζωής μέσα στους κόλπους της οικογένειας. - Αποβολή προκαταλήψεων για τον εαυτό μας (συμπλέγματα ανωτερότητας, κατωτερότητας, εγωισμός, εγωπάθεια, ματαιοδοξία) και υιοθέτηση πιο μετριοπαθών στάσεων και αντιλήψεων. - Δεκτικότητα στην κριτική και τον διάλογο και αντιμετώπιση με μεγαλύτερη αντικειμενικότητα και ρεαλισμό των συνθηκών της καθημερινότητας και των σχέσεών μας με τους άλλους σε όλους τους τομείς. - Για όλα αυτά απαιτούνται υψηλό μορφωτικό επίπεδο, υψηλός βαθμός ωριμότητας και κριτική ικανότητα, στοιχεία που καλλιεργούνται διαχρονικά μέσω της παιδείας. - Εμπειρίες που θα διαψεύσουν ή θα επιβεβαιώσουν ικανότητες.

Κριτική σκέψη και σχολείο

Το σχολείο δεν αναπτύσσει επαρκώς την κριτική σκέψη των μαθητών

Ο μονοδιάστατος χαρακτήρας του σημερινού σχολείου οδηγεί τους μαθητές στον περιορισμό των ενδιαφερόντων τους, στη συρρίκνωση των πνευματικών οριζόντων. Mαθαίνουν να αποστηθίζουν, δεν αμφιβάλλουν, δεν προβληματίζονται σε βάθος, δεν αμφισβητούν, δεν συνειδητοποιούν το νόημα της αληθινής παιδείας. Κατά συνέπεια οι μαθητές αδυνατούν να διαμορφώσουν κριτική σκέψη.

Αίτια

Το σύστημα μάθησης ευνοεί τη στείρα απομνημόνευση και τον άγονο εγκυκλοπαιδισμό. Η διδασκαλία τυποποιείται, χάνει τη φαντασία, την πρωτοτυπία και τη δημιουργική της πνοή.

Προωθείται λοιπόν η μηχανική μάθηση, η τυποποίηση της διδασκαλίας ή της εργασίας, η παθητική επανάληψη, η παιδαγωγική του «κάνε αυτό που σου λέω» και του «κάνε το όπως σου το λέω» .

Η υπερεντατικοποίηση του σημερινού ελληνικού σχολείου και η βαθμοθηρία οδηγούν στην αποστροφή για ουσιαστική γνώση και προκρίνει τη στείρα απομνημόνευση.

Το περιεχόμενο των σχολικών βιβλίων είναι συνήθως αποσπασματικό, παρωχημένο και συχνά πρόχειρο. Ο αυταρχισμός του ενός σχολικού βιβλίου αποτελεί είδος πνευματικής δικτατορίας, χωρίς περιθώρια για περαιτέρω αναζήτηση και προβληματισμό.

Το σχολείο δεν προσφέρει πρότυπα και υποδείγματα ζωής επαρκώς στηριγμένα σε αληθινές αξίες και αρχές ούτε προετοιμάζει τους νέους να κατανοήσουν τα σύγχρονα προβλήματα και φαινόμενα.

Ο μονοδιάστατος χαρακτήρας της σημερινής εκπαίδευσης και η έλλειψη κατάλληλης υποδομής δεν προσφέρουν ερεθίσματα για καλλιέργεια ποικίλων πολιτιστικών και μορφωτικών ενδιαφερόντων.

Η προετοιμασία των νέων για την πολιτικοποίηση τους δεν ολοκληρώνεται, καθώς ο θεσμός των μαθητικών κοινοτήτων υπολειτουργεί (αδιαφορία ή κομματικοποίηση), ενώ δε γίνεται ουσιαστική διδασκαλία του μαθήματος της πολιτικής αγωγής και του δικαίου, στοιχείο αρνητικό αφού αμέσως μετά το πέρας του σχολείου ο νέος αποκτά πολιτικά δικαιώματα.

Δεν προωθείται η ουσιαστική εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας, οι εκδηλώσεις που αναφέρονται στις παραδόσεις έχουν λάβει τυπικό χαρακτήρα, η αισθητική του νέου δεν καλλιεργείται αφού απουσιάζουν οι καλλιτεχνικές και οι πολιτιστικές εκδηλώσεις. Ο νέος δεν διαμορφώνει σφαιρική προσωπικότητα.

Τρόποι με τους οποίους μπορεί το σχολείο να αναπτύξει την κριτική σκέψη των μαθητών                                         • Στο σχολείο της δημιουργικότητας η σχολική ζωή θα μπορούσε να οργανωθεί με τρόπους που να ευνοούν τις πρωτοβουλίες, τις επιλογές, τις εργασίες των μαθητών σε θέματα που τους ενδιαφέρουν, να ανατίθεται στους μαθητές η οργάνωση και παρουσίαση ορισμένων μαθημάτων (διάφορες εκθέσεις, έκδοση περιοδικού ή εφημερίδας, θεατρικές παραστάσεις, μουσικές παρουσίες, ομιλίες-συζητήσεις για θέματα επικαιρότητας κοινωνικά ή πολιτικά, επιστημονικά, καλλιτεχνικάκ.τλ.).                                                                                                                                                                         • Ιδιαίτερα πρέπει να τονιστεί η συμμετοχή των μαθητών στο διάλογο, ώστε να είναι όσο το δυνατόν ενεργητικότερη με όλο τον κίνδυνο της «εκτροπής» από τη «διδασκαλία» που έχει σχεδιάσει ο διδάσκων.                                                           • Με ερωτήσεις αποκλίνουσες, ανοιχτού τύπου ο διδάσκων θα κινηθεί στο χώρο της συλλογικής προσπάθειας και της γόνιμης ανταλλαγής ιδεών. (Στο μάθημα της Έκθεσης για παράδειγμα ο φιλόλογος θα μπορούσε να ζητήσει τη γνώμη των μαθητών πάνω σε ένα πραγματικό ερώτημα και σε όλες τις δυνατές οπτικές από τις οποίες μπορεί να θεωρηθεί. Θα μπορούσε να ασκήσει τους μαθητές σε ελεύθερες ανακοινώσεις-εισηγήσεις, οι οποίες θα συζητηθούν στη συνέχεια, σε προτάσεις για την επίλυση ενός πραγματικού προβλήματος, σε επιχειρηματολογία υπέρ ή κατά ενός θέματος, στη συγγραφή, τέλος, ενός συλλογικού κειμένου ή στην κατάστρωση σχεδίου για την αντιμετώπιση μιας πιθανής κατάστασης).                                                                                                                                                                                • Το σχολείο πρέπει να εξοικειώνει τους μαθητές με την έρευνα, τα πειράματα τις κατασκευές, την απόκτηση εμπειριών. Μαθήματα όπως η Τέχνη, η μουσική, ο σχεδιασμός και η τεχνολογία, η εργασία πάνω στον υπολογιστή δίνουν την ευκαιρία στους μαθητές να εκφραστούν προσωπικά και δημιουργικά.                                                                                        • Ο διδάσκων θα πρέπει να είναι ανοιχτός και ευέλικτος, να οργανώνει, να εμψυχώνει, να ενθαρρύνει, να κατευθύνει το μαθητή διακριτικά και στο βαθμό που θα κρίνει αναγκαίο στην αναζήτησηκαι ανεύρεση πληροφοριών.