ΠΛΑΤΩΝΑ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ - ΕΝΟΤΗΤΑ 7η

Πρώτο μέρος : η διδασκαλία της αρετής από τους άριστους άντρες στα παιδιά τους.

Η θέση του Σω. : Η αδυναμία των αρίστων ανδρών να διδάξουν στα παιδιά τους την αρετή
• Ο Σω. στην ενότητα 1 στήριξε την άποψη ότι η αρετή δεν είναι διδακτή με το επιχείρημα ότι οι άριστοι πολιτικοί (όπως π.χ. ο Περικλής) δεν μπορούν να μεταδώσουν στους γιους τους την πολιτική αρετή που διακρίνει τους ίδιους. Εδώ ο Πρωτ. απαντά στο Σω. αλλοιώνοντας τη διατύπωση του Σω.: ο Σω. δεν είχε αναρωτηθεί γιατί συμβαίνει αυτό («για ποιον λόνο οι αγαθοί άνδρες... δεν είναι σε θέση να βελτιώσουν τους γιους τους στην αρετή...»), αλλά είχε εξάγει το βέβαιο συμπέρασμα ότι «η αρετή δεν είναι διδακτή». Ο Πρωτ. έχοντας ήδη υποστηρίξει το αντίθετο (η αρετή είναι διδακτή), θα αιτιολογήσει τη δική του θέση.

Η ανασκευή από τον Πρωτ. της θέσης του Σω.
• Η μέθοδος του Πρωταγόρα : «Για το θέμα αυτό δε θα σου πω μύθο αλλά λόγο.» Ο Πρωταγόρας, χρησιμοποιώντας λογικά επιχειρήματα, αντικρούει τη δεύτερη αντίρρηση-επιχείρημα του Σωκράτη, ότι δεν μπορούν οι άριστοι πολιτικοί να μεταδώσουν στους γιους τους την πολιτική αρετή
• «Λόγος» : διάλεξη, ανάπτυξη λογικών επιχειρημάτων. Με τον «λόγον», η σκέψη θα γίνει πυκνότερη, θα κινητοποιήσει τη λογική και θα βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα. Ο μύθος και ο λόγος (διάλεξη) είναι μέθοδοι διδασκαλίας των σοφιστών. Ο Πλάτων και ο Σω. απορρίπτουν τη διάλεξη.
• Η «ἀνδρός ἀρετή» και τα μέρη της ως απαραίτητη προϋπόθεση για την ύπαρξη πόλεως (Για το θέμα αυτό, Σωκράτη... σε καμιά περίπτωση χωρίς αυτό)
- Ο Πρωτ. αρχίζει την απόδειξη υπενθυμίζοντας ότι απαραίτητη προϋπόθεση για την ύπαρξη πόλεως είναι η καθολικότητα της πολιτικής αρετής, η συμμετοχή όλων σ' αυτήν (η θέση αυτή θεωρείται δεδομένη και έχει διεξοδικά συζητηθεί στις ενότητες 4 και 5).
- Εδώ η πολιτική αρετή αναφέρεται ως «ανδρός άρετή», ως ένα σύνολο επιμέρους αρετών («μόρια της ἀρετῆς» :  δικαιοσύνη, σωφροσύνη οσιότητα).
• Ανδρός αρετή : Την πολιτική αρετή την αναφέρει εδώ ο Πρ. ως ανδρός αρετήν, την οποία συνιστούν η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη και η οσιότητα ( η ευσέβεια ), που είναι μέρη της. Η αρετή παρά την πολυσημία της αποτελεί τη συνισταμένη όλων αυτών των επιμέρους εννοιών, είναι δηλαδή ενιαία, αντίθετα με την τέχνη, η οποία επιμερίζεται σε πολλά ‘’ ειρηνικά’’ καλούμενα επαγγέλματα: αρχιτεκτονική- μεταλλουργία- κεραμική... Με τη φράση αυτή υπονοείται ότι στην ανδροκρατούμενη κοινωνία των αρχαίων πολίτες είναι μόνο οι άνδρες και μόνο αυτοί συμμετέχουν στην πολιτική ζωή. Η αρετή της γυναίκας ήταν να ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού και να είναι υπάκουη στον άνδρα.
• Η δυνατότητα ηθικής βελτίωσης  (και εάν σε περίπτωση που κάποιος... και μετά την τιμωρία•) Όσους δεν έχουν μερίδιο στην αρετή πρέπει να τους οδηγούμε στην αρετή, βελτιώ¬νοντας τους. Τα μέσα της ηθικής βελτίωσης είναι η διδασκαλία και η τιμωρία. Αν ωστόσο δεν προσαρμόζονται, πρέπει να εκδιώκονται από την πόλη (εξορία) ή να θανατώνονται.
• Οι συνέπειες για όσους δεν αποκτούν την αρετή
Η εξορία και η θανάτωση των αδίκων : στο μύθο του Προμηθέα ο Δίας θεσπίζει την ποινή της θανάτωσης  όσων δεν έχουν συμμετοχή στην πολιτική αρετή και τους παρομοιάζει με σωματική νόσο. Εδώ προστίθενται και άλλες βαρύτατες ποινές: ο θάνατος ήταν βέβαια «η εσχάτη των ποινών», όπως και σήμερα, και επιβάλλεται σε όσους θεωρείται ότι δεν επιδέχονται ηθικής βελτίωσης και αποτελούν κίνδυνο για την ομαλή λειτουργία της πόλης. «Αποβάλλονται» έτσι από την ανθρώπινη κοινωνία και μάλιστα με τον πιο απόλυτο τρόπο. Με την ποινή της εξορίας, που μοιάζει –και είναι βέβαια- ελαφρύτερη, ο άδικος άνθρωπος επίσης αποβάλλεται (για ένα διάστημα ή και για πάντα) από την κοινωνία. Για τον πολίτη μιας αρχαίας πόλεως αυτό αποτελεί μέγιστη ατίμωση και μπορεί να θεωρηθεί ως μια μορφή θανάτου, αφού η ζωή του πολίτη μπορεί να νοηθεί μόνο στο πλαίσιο της πόλης. Η θανάτωση, η εξορία αλλά και η δήμευση της περιουσίας επιφέρουν «τη συνολική καταστροφή του οἴκου», το ξεκλήρισμα της οικογένειας, συνέπειες δηλαδή όχι μόνο οδυνηρές οικονομικά, αλλά, κυρίως, εντελώς ταπεινωτικές για έναν πολίτη: αυτός (αν δεν θανατωθεί) και τα μέλη του «οἶκου» του χάνουν το κοινωνικό τους κύρος και περιφέρονται χωρίς εστία και βιός («ἀνέστιοι και πένητες»).


Σύνοψη της απόδειξης και συμπέρασμα
• Όλοι δέχονται ότι η αρετή είναι διδακτή.
• Οι αγαθοί άνδρες διδάσκουν στα παιδιά τους όλα τα άλλα, η άγνοια των οποίων δεν οδηγεί στο θάνατο ή άλλη εξοντωτική ποινή
 Άρα,  δεν μπορεί παρά να διδάσκουν και αυτό που, αν δεν το γνωρίζουν, τα περιμένει θάνατος, εξορία κ.τ.λ., δηλαδή την πολιτική αρετή.

• Ο Πρωτ. καταλήγει σε μια διαπίστωση που αποτελεί «άτοπον», παράλογο («εἰς ἄτοπον ἀπαγωγή»). Συνεπώς και η αφετηρία του συλλογισμού είναι «ἄτοπον», δεν μπορεί να ισχύει δηλαδή το ότι οι αγαθοί άνδρες δεν διδάσκουν την αρετή στα παιδιά τους. Αυτό θα ήταν αντίθετο στην κοινή λογική κατά την οποία ένας πατέρας επιδιώκει το καλό του παιδιού του. Αν, λοιπόν, δεν του διδάσκει την αρετή, το οδηγεί στην καταδίκη του σε θάνατο, εξορία κλπ. Ο Πρωτ. αποδεικνύει αρνητικά (=αν δεν τη δίδασκαν, θα τα οδηγούσαν στην καταδίκη…) για ποιο λόγο δεν μπορεί παρά να διδάσκουν οι αγαθοί πολίτες την πολιτική αρετή στα παιδιά τους.
• Ο Πρωτ. για την εξαγωγή του συμπεράσματος χρησιμοποιεί το συλλογισμό «ἐκ τοῦ ἐλάσσο-νος προς τό μεῖζον» : από το μικρότερο, το λιγότερο σημαντικό (ενν. από τη διδα¬σκαλία της ανάγνωσης, των μαθηματικών κ.ά. που η έλλειψή της δεν επιφέρει ποινή), στο μεγαλύτερο, στο πιο ση¬μαντικό (στη διδασκαλία της αρετής, που η έλλειψή της επιφέρει βαρύτατες ποινές).

Η φραστική διατύπωση της απόδειξης
Ο Πρωτ. χρησιμοποιεί :
• μια ρητορι¬κή ερώτηση : «υπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οι πολίτες, προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως, ή δεν υπάρχει;» Την απάντηση δίνει ο ίδιος πιο κάτω : ναι, υπάρχει και είναι η ἀνδρός ἀρετή (=η πολιτική αρετή)
• επτά διαδοχικές υποθετικές προτάσεις : διατυπώνονται ρητορικά ως υποθέσεις χωρίς απόδοση («ανανταπόδοτο σχήμα»). Για όλες τις υποθετικές προτάσεις όμως υπάρχει η κοινή απόδοση «σκέψου τι περίεργα πλάσματα είναι αυτοί οι αγαθοί άνδρες». Οι υποθετικές προτάσεις νοούνται ως προτάσεις αποφαντικές, ως δεδομένες θέσεις.
• Με αυτά τα εκφραστικά μέσα ο λόγος γίνεται πιο εντυπωσιακός. Κατ’ άλλους, ο Πλάτων επιδιώκει να παρουσιάσει έναν Πρωταγόρα που βρίσκεται σε αμηχανία και δυσκο¬λεύεται να διατυπώσει λογικά την απόδειξη του, γι' αυτό φλυαρεί, επιδιώκει τον εντυπωσιασμό και πλατειάζει με ανακόλουθα, επαναλήψεις και λόγο χαλαρό.
Κριτική της απόδειξης
1. Ο Πρωτ. παρουσιάζεται από τον Πλάτωνα να διατυπώνει όχι αυστηρά λογικά και πειστικά επιχειρήματα, με λόγο που παρεκκλίνει από το στοχα¬στικό ύφος και έχει ρητορικά στοιχεία εντυπωσιασμού (ρητορικές ερωτήσεις και αλλεπάλληλες υποθέσεις).
2. Ο Πρωτ. αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη (βλ. παραπάνω), για να αποδείξει αυτό που θέλει ο ίδιος και όχι αυτό που πρέπει.
3. Χρησιμοποιεί δεοντολογικές διατυπώσεις (τέσσερα «πρέπει να»), που δεν είναι πειστικές (πρέπει οι απο¬δεικτικές προτάσεις να είναι αποφαντικές και όχι δεοντολογικές ώστε να έχουν λογική ισχύ). Λέει, δηλαδή, τι πρέπει να γίνεται (π.χ. πρέπει να τον διδάσκουμε...)και όχι τι συμβαίνει στην πραγματικότητα (τον διδάσκουμε...).
4. Δεν αποδεικνύει τη θέση του θετικά, αλλά αρνητικά : λέει ότι θα ήταν αδιανόητο να μην ισχύει, χωρίς να αιτιολογεί γιατί ισχύει.














Δεύτερο μέρος : Η διά βίου εκπαίδευση των Αθηναίων ως απόδειξη του διδακτού της αρετής
1. Τα τρία στάδια της αγωγής στον ιδιωτικό και στο δημόσιο βίο
Σε όλη τη ζωή τους οι Αθηναίοι διδάσκονται την αρετή με διάφορους τρόπους και μεθόδους :
• Στη νηπιακή ηλικία : οι γονείς, η παραμάνα και ο παιδαγωγός δίνουν στο παιδί τις βάσεις της ηθικής συμπεριφοράς.
• Στην παιδική και στην εφηβική ηλικία : οι δάσκαλοι φροντίζουν περισσότερο για τη διαμόρφωση της ηθικής προσωπικότητας του παιδιού παρά για την παροχή γνώσεων.
• Ως πολίτες : η πολιτεία τους υποχρεώνει να μαθαίνουν τους νόμους (που καθορίζουν τι είναι δίκαιο και τι όχι) και να ζουν σύμφωνα με τις επιταγές τους, είτε ασκούν δημόσια αξιώματα είτε όχι.
 Το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας
Α. Πρώτο στάδιο : ηλικία: νηπιακή (ως το 6ο ή 7ο έτος) , φορείς: η οικογένεια (γονείς, παραμάνα, παιδαγωγός), περιεχόμενο: ηθικοπλαστικό (δίκαιο - άδικο, καλό - κακό κτλ.) , στόχος: η ηθική βελτίωση του παιδιού (διδασκαλία αρετής) , μέθοδοι: νουθεσίες, διδασκαλία - απειλές, χτυπήματα
Β. Δεύτερο στάδιο : ηλικία: παιδική, εφηβική (από το 6ο ή 7ο ως το 18ο έτος) , φορείς: δάσκαλος (στο σπίτι του), περιεχόμενο: ηθοπλαστικό και γνωστικό (ανάγνωση και γραφή, μουσι¬κή - ποιήματα μεγάλων ποιητών) , στόχος: η ευκοσμία των παιδιών (καλή και ηθική συμπεριφορά), μέθοδοι: διδασκαλία, παραδείγματα προς μίμηση (των αρχαίων ηρώων)
Γ. Τρίτο στάδιο :ηλικία: ανδρική (από το 18ο έτος και πάνω) , φορείς: πολιτεία, κοινωνία, περιεχόμενο: πολιτικό (εκμάθηση των νόμων, δηλ. της πολιτικής αρετής), στόχος: η πολιτική αγωγή: να ζουν οι πολίτες σύμφωνα με τους νό¬μους (μαθαίνοντας να άρχουν και να άρχονται) , μέθοδοι: κυρώσεις στους παραβάτες των νόμων (εὐθύναι)

 Τα γνωρίσματα της εκπαίδευσης στην αρχαία Αθήνα
1. δια βίου εκπαίδευση: διαδικασία συνεχής από τη νηπιακή ως την ώριμη ηλικία. Πέρα από τη διδασκαλία στο σπίτι και στο δάσκαλο, η πόλη δίδασκε με τους νόμους (δημοσιεύονταν σε μεγάλες ξύλινες πλάκες σε δημόσιο χώρο, ώστε να τους διαβάζουν όλοι οι πολίτες) αλλά και με πολλούς άλλους παιδευ¬τικούς θεσμούς (γιορτές, τελετές, θέατρο και άλλοι καλλιτεχνικοί αγώνες κ.ά.).
2. ιδιωτική : οι δαπάνες της διδασκαλίας στο σπίτι και στον ιδιωτικό δάσκαλο επιβάρυναν αποκλειστικά την οικογένεια του παιδιού. Γι’ αυτό και κυρίως οι πλούσιοι μόρ¬φωναν τα παιδιά τους, γιατί η εκπαίδευση ήταν δαπανηρή.
3. ανοιχτή, χωρίς προκαθορισμένα όρια και περιεχόμενο (ενώ στη Σπάρτη η αγωγή των παιδιών ήταν καθορισμένη από την πολιτεία, η οποία και την αναλάμβανε).
4. Ως προς το περιεχόμενο και τους στόχους ο χαρακτήρας της εκπαίδευσης ήταν κυρίως ηθικοπλαστικός, αφού η αγωγή σε όλες τις βαθμίδες αποσκοπούσε στην κατάκτηση της αρετής με την ηθική διαπαιδαγώγηση.

 Τα μέσα της αγωγής
1. οι νουθεσίες (προτρεπτικές ή αποτρεπτικές) και η προβολή παραδειγμά¬των για μίμηση : μέσα για τη διάπλαση της προσωπικότη¬τας του και στην κατάκτηση της αρετής. Τα μέσα αυτά τα υιοθετεί και η σύγ¬χρονη παιδαγωγική.
2. οι απειλές, τα χτυπήματα :  σωφρονιστικές μέθοδοι, για συμμόρφωση στις υποδείξεις και τις διδασκαλίες ( «ισιώνουν», και τα « Ό μή δαρείς άνθρωπος ού παιδεύεται» και «Το ξύλο βγήκε απ' τον Παράδεισο» ). Η νεότερη παιδαγωγική απορρίπτει τα μέσα αυτά ως άσκηση σωματικής και ψυχολογικής βίας, που προσβάλλουν την προσωπικότητα του παιδιού και δημιουργούν ψυχικά τραύματα (ο ξυλοδαρμός απαγορεύεται σήμερα από το νόμο). Στην αρχαία Αθήνα όμως αυτές οι αυταρχικές μέθοδοι αγωγής ήταν σε χρήση.

 Η παρομοίωση
• Ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί μιαν εύστοχη παρομοίωση: όταν το παιδί παρεκ¬κλίνει από τα όρια που του επιβάλλονται  (δηλαδή από τους κανόνες της αρετής), εκείνοι που ασκούν το έργο της α-γωγής το επαναφέρουν στην ευθεία, δηλαδή στο ορθό δρόμο της αρετής (εύθύνουσιν), όπως ισιώνουμε ένα δέ¬ντρο που λυγίζει και γέρνει. Η παρομοίωση αυτή προετοιμάζει την ετυμολογι¬κή ερμηνεία που θα δοθεί λίγο πιο κάτω στη λέξη «εὐθύναι».
• «Εὐθύναι» : η λογοδοσία που ήταν υποχρεωμένος να κάνει σε ειδικούς ελεγκτές ένας άρχοντας για τα πεπραγμένα του, όταν τελείωνε ο χρόνος της εξουσίας του. Έτσι ονομάζονταν και οι κυρώσεις που του επιβάλλονταν, αν διαπιστωνόταν κατάχρηση της εξουσίας του ή παραλείψεις.

2. Συμπέρασμα για το διδακτό της αρετής
• Αυτή η τόσο πλατιά και μακρόχρονη προσπάθεια διδασκαλίας της αρετής, που καταβάλλεται από τόσους ανθρώπους και στον ιδιωτικό και στο δημό¬σιο τομέα, αποδεικνύει ότι μπορεί να διδαχτεί. Η ίδια λοιπόν η πραγματικότητα αποδεικνύει ότι η αρετή είναι διδακτή.
• Το συμπέρασμα του Πρωταγόρα διατυπώνεται με τρόπο έντονο και σχεδόν θριαμβικό (με ρητορική ερώτηση, όπως και το προηγούμενο). Έτσι, ο μεγάλος σοφός παρουσιάζεται γεμάτος αυτοπεποίθηση και σίγουρος ότι ολοκλήρωσε με επιτυχία την απόδειξη για την ορθότητα της θέσης του.

Κριτική της απόδειξης :
• Το συμπέ¬ρασμα του Πρωτ., καθώς στηρίζεται στην πραγματικότητα, είναι πειστικό, όσο και αν δεν απορρέει από λογικές κατασκευές που θα ακολουθούσαν κανόνες της τυπικής λογικής. Θα μπορούσε ωστόσο να καταλογιστεί ως ασθενές σημείο του συμπεράσματος το ότι στηρίζεται σε όσα πρέπει να αποδειχτούν.

ΠΛΑΤΩΝΑ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ - ΕΝΟΤΗΤΑ 6η
Θέμα :  Η παιδευτική σημασία της τιμωρίας ως απόδειξη για το διδακτό της αρετής.

Ερμηνευτικά - Πραγματολογικά σχόλια
• Ένθα δή πας.......κτητης ούσης: Η φράση αυτή συνδέει την αποδεικτέα θέση της προηγούμενης ενότητας με την αποδεικτέα θέση που θα παρουσιαστεί σ’ αυτή την ενότητα.
Σύμφωνα με τα προηγούμενα, το ότι καθένας θυμώνει και τιμωρεί και συμβουλεύει («οἱ θυμοὶ καὶ αἱ κολάσεις καὶ αἱ νουθετήσεις») όσους δεν έχουν ελαττώματα δοσμένα από τη φύση ή την τύχη, δηλαδή όσους δεν έχουν την πολιτική αρετή, αποδεικνύει ότι αυτή αποκτιέται με μάθηση και διδασκαλία. Αξιοπρόσεκτο είναι ότι, ενώ στο τέλος της προηγούμενης ενότητας γίνεται αναφορά στις τιμωρίες που επιβάλλονται, αυτές λείπουν από το συμπέρασμα, για να γίνει λόγος αποκλειστικά σ’ αυτές στην παρούσα ενότητα ως στοιχείο της επόμενης αποδεικτέας θέσης.
• Ει γάρ εθέλεις εννοησαι........παρασκευαστόν είναι αρετήν: Ο Πρωταγόρας απευθύνεται στον Σωκράτη χρησιμοποιώντας β΄ ενικό πρόσωπο και κλητική προσφώνηση για να του δηλώσει ότι θα χρησιμοποιήσει τη σκοπιμότητα της τιμωρίας για να αποδείξει ότι η αρετή είναι διδακτή. Η λέξη ‘’παρασκευαστόν’’ χρησιμοποιείται ως συνώνυμο του ‘’διδακτόν’’.
• Ουδείς γάρ κολάζει.....ένεκα αδικήματος τιμωρείται: Ο Πρωταγόρας αρχικά ξεκαθαρίζει την σημασία του ‘’κολάζειν’’ και αποκλείει απ’ αυτό την έννοια του ‘’τιμωρείσθαι’’. Η τιμωρία δηλαδή δεν θα χρησιμοποιηθεί εδώ με τη σημασία της άλογης και τυφλής εκδίκησης, με την ανταπόδοση ενός εγκλήματος που έγινε στο παρελθόν. Υπάρχουν βέβαια περιπτώσεις όπου οι άνθρωποι συμπεριφέρονται σαν άγρια ζώα, όμως κανένας δεν ενεργεί έτσι μέσα στην κοινωνία για σκοπούς παιδευτικούς. Πολλές φορές ωστόσο, αυτοί που επιτελούν το έργο της αγωγής ( γονείς, δάσκαλοι, παιδαγωγοί ) επιβάλλουν τιμωρίες κάτω από το κράτος του θυμού, της αγανάκτησης και της οργής εκτονώνοντας έτσι τα δικά τους αρνητικά συναισθήματα περισσότερο και λιγότερο ασκώντας παιδαγωγικό έργο. Άλλες πάλι φορές η τιμωρία γίνεται μέσο εκφοβισμού ή επίδειξης δύναμης του μεγαλύτερου και ισχυρότερου. Ασφαλώς και οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι κατακριτέες και απαράδεκτες σύμφωνα με τη σύγχρονη παιδαγωγική, που αποκλείει μάλιστα την τιμωρία ως τρόπο σωφρονισμού.( Στα αρχαία ελληνικά το ρήμα τιμωρούμαι σημαίνει τιμωρώ για να πάρω εκδίκηση, ενώ το ρήμα κολάζω σημαίνει τιμωρώ για επανόρθωση ή διόρθωση. Στα νέα ελληνικά οι λέξεις τιμωρία και ποινή έχουν περίπου την ίδια σημασία. Η τιμωρία επιβάλλεται από γονείς και παιδαγωγούς για ανυπακοή, για παράπτωμα, ή λόγω παραβίασης κάποιων κανόνων και έχει σκοπούς κυρίως παιδαγωγικούς, ενώ η ποινή έχει βαρύτερο χαρακτήρα και επιβάλλεται κυρίως από τα δικαστήρια για σοβαρά παραπτώματα ή για παράνομες πράξεις και συνίσταται σε επιβολή προστίμου, σε στέρηση της ελευθερίας κ. ά. Η λέξη ποινή στα αρχαία ελληνικά σημαίνει την χρηματική κυρίως ικανοποίηση των συγγενών ενός θύματος από το φονιά. Οι παραπάνω λέξεις στην ενότητα δεν έχουν σαφή σημασιολογικά όρια. )
• Ο δέ μετά λόγου επιχειρών.....ο τουτον ιδών κολασθέντα: Ο Πρ. προσδιορίζει το περιεχόμενο της τιμωρίας ως έλλογης πράξης που δεν αποβλέπει στην ακύρωση ή την θεραπεία του αδικήματος που διαπράχθηκε στο παρελθόν, γιατί ό,τι έγινε, έγινε και δεν μπορεί πια να διορθωθεί, αλλά ως μια προσπάθεια που αφορά στο μέλλον το σωφρονισμό εκείνου που διέπραξε την αδικία ( για να μην υποπέσει ξανά στο ίδιο αδίκημα ) και στον παραδειγματισμό των άλλων          ( για να μην υποπέσουν κι αυτοί στο μέλλον σε αδίκημα ).
Κριτική της θεωρίας του Πρωταγόρα για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας
  Ο ρήτορας υποστηρίζει επομένως ως κίνητρο της ποινής το σωφρονιστικό και παιδευτικό της χαρακτήρα και όχι τον εκδικητικό και ανταποδοτικό χαρακτήρα. Η άποψη του Πρωταγόρα κρίνεται ιδιαίτερα ρηξικέλευθη και πρωτοποριακή για την εποχή της, καθώς παρόμοιες αντιλήψεις άρχισαν να ακούγονται και να εφαρμόζονται για πρώτη φορά την εποχή του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού (18ος μΧ. αιώνας) από τον Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του «Περί Εγκλημάτων και Ποινών».
  Βέβαια αυτές οι απόψεις είναι αντίθετες με την κοινή αντίληψη της εποχής εκείνης, όπου η τιμωρία ήταν αλληλένδετη με την εκδίκηση και την ηθική ικανοποίηση του παθόντος ή των συγγενών του θύματος. Η στάση αυτή μπορεί να δικαιολογηθεί, αν σκεφτούμε τον πόνο και την αγανάκτηση αυτών των ανθρώπων, που πολλές φορές μάλιστα ζητούν να πάρουν το νόμο στα χέρια τους ( πράγμα που συμβαίνει και σήμερα ). Η αρχαία ‘’τίσις’’ δεν είναι τίποτε άλλο από την αποκατάσταση της ηθικής τάξεως και η ύπαρξη στο μωσαικό νόμο της φράσης ‘’οφθαλμόν αντί οφθαλμού’’ επιβεβαιώνει κάτι παρόμοιο. Ωστόσο ο Πρ. εκφράζει υψηλές, φωτισμένες και προχωρημένες για την εποχή του θέσεις που βρίσκουν απήχηση στα νεότερα χρόνια από την παιδαγωγική επιστήμη και την δικαιοσύνη.
• Ο Πρωταγόρας στην 4η ενότητα πρότεινε ως ποινή για όποιον δε συμμετέχει στην αἰδῶ και τη δίκη τη θανατική ποινή («κτείνειν ὡς νόσον πόλεως»). Σ’ αυτή την ενότητα, αντίθετα, μιλά για την παιδευτική σημασία της τιμωρίας («ἵνα μὴ αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθέντα»). Φαινομενικά, λοιπόν, ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αντίφαση: η θανατική ποινή δεν αφήνει περιθώρια βελτίωσης στο δράστη σε αντίθεση με την έλλογη τιμωρία.
  Η αντίφαση αίρεται, αν λάβουμε υπόψη μας και το ακόλουθο χωρίο της 7ης ενότητας: «… πρέπει να εκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμα ακόμα και μετά τη διδασκαλία, ακόμα και μετά την τιμωρία». Η θανατική ποινή αποτελεί, λοιπόν, έσχατο μέσο τιμωρίας που επιβάλλεται όταν οι άλλες μορφές τιμωρίας (νουθεσίες, θυμοί, μικρές τιμωρίες, εξορία και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) δεν έχουν επιφέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα, δηλαδή το σωφρονισμό του δράστη. Μάλιστα επιβάλλεται όχι για να εκδικηθεί η πολιτεία αυτόν που διέπραξε ένα αδίκημα αλλά για να διαφυλάξει την αρμονική συμβίωση και ισορροπία μέσα στην πόλη, απομακρύνοντας οποιοδήποτε ταραχοποιό στοιχείο.
• «μετὰ λόγου» Χρήσιμο είναι να αναφέρουμε τις σημασίες που έχει η λέξη «λόγος» στο κείμενο. Αρχικά, έχει τη σημασία του έναρθρου λόγου, καθώς πρέπει να επιχειρείται ο σωφρονισμός του παραβάτη μέσω νουθεσιών. Από αυτή την έννοια προέρχονται και οι εξής σημασίες της λέξης: το λεγόμενο, η λέξη, η γλώσσα, η ομιλία, το όνομα, ο ισχυρισμός, η απόφαση, η απάντηση, η διαταγή, η εντολή, η συνδιάλεξη, ο έπαινος, η κακή φήμη, το διήγημα, η διήγηση, ο μύθος, ο πεζός λόγος, η πεζογραφία. Επίσης, ο λόγος έχει τη σημασία της διάνοιας, της σκέψης που εκφράζεται με τον έναρθρο λόγο, την ομιλία, του λογικού, του ορθού λόγου, καθώς αυτός που επιβάλλει τιμωρίες πρέπει να λειτουργεί με βάση τη λογική και όχι με κίνητρα εκδίκησης. Από αυτή την έννοια προέρχονται και οι εξής σημασίες: η βάση της λογικής, η δικαιολογία, ο συλλογισμός, η θεωρία, η εκτίμηση, ο λογαριασμός, η λογοδοσία, η συμμετρία, η αναλογία.
• Καί τοιαύτην διάνοιαν έχων.......αποτροπης γουν ένεκα κολάζει: Η φράση αποτελεί το συμπέρασμα του ρήτορα: εφόσον κάποιος χρησιμοποιεί την τιμωρία με πνεύμα σωφρονισμού και παραδειγματισμού, ως στοιχείο δηλαδή αποτρεπτικό μελλοντικής αδικίας, αυτό σημαίνει ότι πιστεύει πως η αρετή είναι διδακτή. Θεωρεί δηλαδή ότι με την επίδραση της ποινής, ενός εξωτερικού παράγοντα, ο άνθρωπος που αδίκησε μπορεί να αποβάλει την αδικία, να συνετιστεί, να βελτιωθεί και να στραφεί στην αρετή κάνοντάς τη σταδιακά κτήμα του. Αν υπήρχε η αντίληψη ότι η αρετή είναι έμφυτο χαρακτηριστικό, θα ήταν μάταιο να επιβάλλονται ποινές, αφού όλοι θα γεννιόμαστε με ή χωρίς την αρετή, χωρίς όμως αυτό να μπορεί να μεταβληθεί.
• Ταύτην ουν τήν δόξαν πάντες.......παρασκευαστόν είναι καί διδακτόν τήν αρετήν:
Το προηγούμενο συμπέρασμα γενικεύεται σε όλους τους ανθρώπους, οι οποίοι επιβάλλουν τιμωρίες με αυτό το σκεπτικό. Μέσα σ’ αυτό το σύνολο ανήκουν και οι Αθηναίοι, τους οποίους αναφέρει ο Πρωταγόρας για να απαντήσει στη θέση του Σωκράτη. Ο τελευταίος είχε ισχυριστεί ότι οι Αθηναίοι δεν πιστεύουν ότι η αρετή είναι διδακτή. Ο Πρωταγόρας με το συλλογισμό του αποδεικνύει ότι οι Αθηναίοι επιβάλλουν τιμωρίες κι επομένως, πιστεύουν ότι η αρετή διδάσκεται.
• Ως μέν ουν εικότως αποδέχονται..........ως γέ μοι φαίνεται: Ο Πρωταγόρας ολοκληρώνει την απάντησή του ανασκευάζοντας την άποψη του Σωκράτη ότι η αρετή δεν είναι διδακτή. Στη συνέχεια θα ασχοληθεί με την ανασκευή της άποψης ότι οι αγαθοί άνδρες δεν μπορούν να διδάξουν στα παιδιά τους την αρετή. Ο Πρ. τελειώνει την επιχειρηματολογία του με αυτοπεποίθηση και κάποια αυταρέσκεια, πράγμα που δείχνει η λέξη ικανώς, που μετριάζεται  και γίνεται πιο ευγενική όμως από τη φράση ως γέ μοι φαίνεται.
Εξηγήσεις – αξιολόγηση του συμπεράσματος Το συμπέρασμα μπορεί να θεωρηθεί αυθαίρετο γιατί α. η ίδια θέση που χρειάζεται απόδειξη χρησιμοποιείται και ως αποδεικτικό επιχείρημα ( λήψις του αιτουμένου ), δηλαδή για να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή είναι διδακτή, χρησιμοποιεί το επιχείρημα ότι οι άνθρωποι με το να επιβάλλουν τιμωρία πιστεύουν ότι μπορεί να διδαχθεί η αρετή και άρα η αρετή είναι διδακτή. β.  η θέση του Πρ. για τη σκοπιμότητα της τιμωρίας ( προς σωφρονισμό και παραδειγματισμό ), θεωρείται δεδομένη και διατυπώνεται απόλυτα : ουδείς κολάζει. Η έλλογη τιμωρία όμως δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα , ιδιαίτερα εκείνης της εποχής, ανήκει μάλλον στη σφαίρα της θεωρίας και της δεοντολογίας (= τι πρέπει να συμβαίνει).