ΠΑΙΔΕΙΑ
Προσδιορισμός εννοιών
- Ως παιδεία ορίζεται η καλλιέργεια και η ανάπτυξη της ψυχής και του πνεύματος, η διαμόρφωση του «άμορφου» εσωτερικού κόσμου του ατόμου, σύμφωνα με το κοινώς αποδεκτό ανθρωπιστικό πρότυπο. Ταυτόσημες προς την παιδεία έννοιες είναι η μόρφωση, η αγωγή και η κουλτούρα.
- Η παιδεία, με το ευρύ περιεχόμενό της, διακρίνεται από τη λεγόμενη σχολική παιδεία ή εκπαίδευση, η οποία εκδηλώνεται με τρόπο προγραμματικό και συστηματικό και αποβλέπει στην καθολική ανάπτυξη των δεξιοτήτων και δυνατοτήτων του ανθρώπου (νοητικών – συναισθηματικών – κοινωνικών – ηθικών – πολιτικών - σωματικών). Είναι η εκπαίδευση, λοιπόν, συστηματική διαδικασία μετάδοσης γνώσεων και ανάπτυξης δεξιοτήτων με συγκεκριμένη επιστημονική μεθοδολογία, από ειδικευμένο προσωπικό, με ευθύνη της πολιτείας. Είναι θεσμός που αποσκοπεί στη συστηματική διδασκαλία μαθητών και σπουδαστών, στην ανάπτυξη των πνευματικών, σωματικών και ηθικών ικανοτήτων του ανθρώπου, μέσα από ειδικά ιδρύματα (πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια, τριτοβάθμια) και συγκεκριμένες μεθόδους.
• Στη σύγχρονη εποχή, στο πλαίσιο των επιστημονικών και τεχνολογικών δεδομένων που μεταβάλλονται με ιλιγγιώδεις ρυθμούς, καθίσταται αναγκαία η διά βίου παιδεία, η διαρκής και αδιάλειπτη επιμόρφωση σε όλα τα γνωστικά πεδία.
Φορείς παιδείας
• το οικογενειακό περιβάλλον
• η εκπαίδευση
• ο κοινωνικός περίγυρος
• το ευρύτερο πολιτιστικό πλαίσιο (τέχνες, επιστήμες κ.λπ.)
• τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης
• οι άνθρωποι του στοχασμού και της δημιουργίας (καλλιτέχνες, επιστήμονες, δημοσιογράφοι κ.λπ.)
• το Κράτος
• η Εκκλησία
Οι σκοποί της παιδείας
• Η παιδεία καλλιεργεί τις πνευματικές- ηθικές αξίες και αρετές (όπως είναι η ελευθερία, η δικαιοσύνη, η ισότητα, ο σεβασμός…), που κατευθύνουν τις πράξεις των πολιτών και συμβάλλουν στην προαγωγή του πολιτικού και του κοινωνικού βίου.
• Διαμορφώνει και ολοκληρώνει την προσωπικότητα του ανθρώπου, καθώς προβάλλει πρότυπα ζωής και αξιών.
• Ενθαρρύνει τον άνθρωπο να αναλαμβάνει τις ευθύνες του, να υπερασπίζεται τα δικαιώματά του, να διεκδικεί καλύτερους όρους ζωής.
• Καλλιεργεί το διαλεκτικό τρόπο σκέψης και διευρύνει τον ορίζοντα της ανθρώπινης διάνοιας.
• Αναπτύσσει τις διανοητικές δυνάμεις του ατόμου (τη λογική, την κριτική ικανότητα, τη φαντασία, την παρατηρητικότητα, τη μνήμη…), τον απομακρύνει από το μύθο, την πλάνη, την προκατάληψη.
• Υποδεικνύει στον άνθρωπο την αξία της αυτογνωσίας και της αυτοκυριαρχίας, ώστε ορμές, να πορεύεται στη ζωή με αυτοπεποίθηση.
• Εμφυσά στον άνθρωπο θάρρος, αγωνιστική διάθεση, ώστε να αποβάλει φόβους και ανασφάλειες, που αναστέλλουν τη δημιουργική διάθεση και τον καθιστούν ευάλωτο απέναντι στις προκλήσεις.
• Εκλεπτύνει τα συναισθήματα του ανθρώπου και τον βοηθά να διαμορφώσει αισθητικά κριτήρια, ώστε να απολαμβάνει τις δωρεές της τέχνης.
• Συντελεί ώστε το άτομο, διατηρώντας την αυτοτέλειά του, να δρα συλλογικά. Αφυπνίζει το ενδιαφέρον του για τα κοινά, τον πολιτικοποιεί - με την ευρεία έννοια του όρου - και συμβάλλει στην ιδεολογική συγκρότησή του.
Οι κατευθύνσεις της εκπαίδευσης
α. Παραγωγική-Τεχνοκρατική
• Προετοιμάζει και προσανατολίζει τους μαθητές για την ομαλή μετάβαση στην εργασιακή ζωή και την ένταξή τους στον κοινωνικό και οικονομικό βίο.
• Συνδέεται άμεσα με την αγορά εργασίας.
• Βασίζεται στην αντίληψη: «πτυχίο = θέση εργασίας».
• Θεωρεί βασικό άξονα της γνωστικής διαδικασίας την εξειδίκευση.
• Αντιμετωπίζει τη γνώση χρησιμοθηρικά και πρεσβεύει την επαγγελματοποίηση των προγραμμάτων σπουδών.
β. Ανθρωπιστική
• Στοχεύει στην ολόπλευρη και σφαιρική ανάπτυξη της προσωπικότητας του μαθητή.
• Δίνει έμφαση στις ανθρωπιστικές σπουδές.
• Προτάσσει τη διεύρυνση του καθολικού χαρακτήρα της γνώσης έναντι της εξειδίκευσης.
• Κινδυνεύει από το στείρο ακαδημαϊσμό και τη λειτουργία της γνώσης ερήμην της κοινωνίας και των αναγκών της.
Ο προσανατολισμός μιας σύγχρονης εκπαίδευσης
Ένα σύγχρονο εκπαιδευτικό όραμα οφείλει να έχει ως επίκεντρο των επιδιώξεών του ένα σχολείο:
• Με σαφή πνευματικό προσανατολισμό: να προβάλει την αξία της μόρφωσης και της γνώσης, να καλλιεργεί πολύπλευρα τις νοητικές ικανότητες του μαθητή, να αναπτύσσει τη φαντασία, να οξύνει το νου, να προωθεί τον προβληματισμό και το στοχασμό, να αντιμετωπίζει τη δημιουργική περιπέτεια της γνώσης ως διαρκές ζητούμενο και όχι ως δεδομένο, να παρωθεί στη διά βίου παιδεία.
• Με ξεκάθαρο σύστημα αξιών: να μεταδίδει ηθικές αξίες και πρότυπα ανθρωπιστικά, που ολοκληρώνουν την ανθρώπινη προσωπικότητα και δημιουργούν ευαίσθητους ανθρώπους με ηθικό έρεισμα και ιδανικά, να μεταλαμπαδεύει παραδοσιακές και καθολικές αξίες χωρίς δογματισμούς.
• Με ανθρώπινο πρόσωπο: να σέβεται την προσωπικότητα και τις ιδιαίτερες ανάγκες κάθε μαθητή, να καλλιεργεί τις ξεχωριστές κλίσεις, να στηρίζεται στη διαπροσωπική επικοινωνία δασκάλου και μαθητών, να συμβάλει στην αποβολή των συμπλεγμάτων και τη διατήρηση του ήρεμου ψυχικού κλίματος.
• Με πολυπολιτισμικό χαρακτήρα: να λειτουργεί ως τόπος κοινωνικής και πολιτισμικής αναπαραγωγής, να καλλιεργεί το πνεύμα της οικουμενικότητας και της ανεκτικότητας, να ενσωματώνει και να μην αποκλείει το διαφορετικό.
• Με δημοκρατική νοοτροπία: να συνιστά ένα χώρο ελεύθερου διαλόγου, να ενισχύει τις καθημερινές ενδοσχολικές δημοκρατικές διαδικασίες, να παρέχει ίσες ευκαιρίες, να εθίζει στις αρχές της αξιοκρατίας, της συνεργασίας, της αλληλεγγύης, να προωθεί εξίσου τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων και το σεβασμό των υποχρεώσεων, να διαμορφώνει κοινωνική συνείδηση και να έχει
ως απώτερο στόχο τον ολοκληρωμένο ενεργό πολίτη.
• Με σύγχρονη προοπτική: να ανταποκρίνεται στα κελεύσματα των καιρών, να λαμβάνει υπόψη του τις κοινωνικές αλλαγές, τις οικονομικές συγκυρίες, τις τεχνολογικές και παιδαγωγικές εξελίξεις, να ενημερώνεται για τη δυναμική της αγοράς εργασίας, να καλλιεργεί την επιμόρφωση, την αξιολόγηση και την ανανέωση, να καταπολεμά τις αναχρονιστικές αντιλήψεις και την εμμονή στο παρελθόν.
Η σύγχρονη εκπαιδευτική κρίση
Οι βασικές παράμετροι που αναδεικνύουν το εκπαιδευτικό πρόβλημα στη χώρα μας είναι οι ακόλουθες:
• Η γενικότερη κρίση της κοινωνίας και των θεσμών της, που επηρεάζει έμμεσα με τις εκδηλώσεις της τον χώρο της εκπαίδευσης, η επικράτηση της κυρίαρχης καταναλωτικής ιδεολογίας
• Η φιλοσοφία του συστήματος:
- αδιευκρίνιστη και συγκεχυμένη ως προς τον προσανατολισμό της
- έλλειψη εκπαιδευτικού οράματος
- έμφαση στο εξεταστικό σύστημα και την εισαγωγή στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, δεν αναπτύσσεται η επαφή με την έρευνα ή την καλλιτεχνική δημιουργία
- μηχανιστική, αποταμιευτική αντίληψη της μάθησης - ο μαθητής συσσωρεύει γνώσεις απομνημονεύοντας, χωρίς κριτική επεξεργασία
- χρησιμοθηρική αντίληψη της γνώσης, απαξίωση μαθημάτων γενικής παιδείας
- καλλιέργεια βαθμοθηρικής διάθεσης, ανταγωνισμού, παραπαιδείας
- δεν καλλιεργεί τον άνθρωπο ως αξία ούτε προβάλλει ευρύτερα ιδανικά και πρότυπα ζωής
• Τα προγράμματα σπουδών:
- τυποποίηση και ακραία εξειδίκευση
- απωθητικά σχολικά εγχειρίδια με απαρχαιωμένες γνώσεις
- αναχρονιστικές μέθοδοι διδασκαλίας, διδακτική μονοτροπία
- μονοκρατορία __________του ενός διδακτικού βιβλίου
- βεβαρημένα σχολικά προγράμματα
- τίτλοι σπουδών χωρίς ουσιαστικό αντίκρισμα
- ανεπαρκής επαγγελματικός προσανατολισμός
• Το σχολικό περιβάλλον:
- δεν καλλιεργείται ο ουσιαστικός διάλογος, δε λαμβάνονται υπόψη η ιδιαιτερότητα και η διαφορετικότητα
- απουσία ουσιαστικών διαπροσωπικών σχέσεων, το «άξενο» των σχολικών χώρων
- άγχος και πίεση σε όλα τα επίπεδα
- το σχολείο αντιμετωπίζεται ως αγγαρεία
- ελλιπής ή ακατάλληλη υλικοτεχνική υποδομή
• Οι εκπαιδευτικοί:
- ελλιπής παιδαγωγική κατάρτιση
- απουσία ουσιαστικής και διαρκούς αξιολόγησης
- αδιαφορία για επιμόρφωση
- οικονομική δυσπραγία από τις χαμηλές αμοιβές
- απογοήτευση από την κοινωνική απαξίωση του ρόλου τους
• Η άτολμη πολιτική βούληση και οι χαμηλές δαπάνες για την παιδεία
• Συχνές και ανεπαρκώς προγραμματισμένες αλλαγές-μεταρρυθμίσεις ⇒ βλάπτουν μαθητές και καθηγητές και υποβαθμίζουν ή μειώνουν την αποτελεσματικότητα της εκπαιδευτικής πράξης
Η στροφή και ο συνωστισμός στις πανεπιστημιακές σχολές
α. Αιτίες του φαινομένου:
• Ο εκδημοκρατισμός της κοινωνίας και η σταδιακή κατάργηση των φραγμών και των διακρίσεων στη μόρφωση μετέτρεψαν την εκπαίδευση σε κοινό αγαθό.
• Οι σύγχρονες κοινωνικές και επαγγελματικές ανάγκες απαιτούν ως αναγκαία προϋπόθεση την κατοχή ενός τουλάχιστον τίτλου σπουδών.
• Η αγορά εργασίας καθιστά αναγκαία την εξειδίκευση που προσφέρουν πολλές, κυρίως νεοσύστατες, πανεπιστημιακές σχολές.
• Η αντίληψη που θέλει τον κάτοχο ενός πανεπιστημιακού τίτλου να βρίσκει πιο εύκολα μια θέση εργασίας, έστω και αν αυτό γίνεται καθυστερημένα, γεγονός που επιβεβαιώνεται και στατιστικά στη χώρα μας.
• Η επαγγελματική σταθερότητα και η μονιμότητα που- κατά την επικρατούσα αντίληψη- εξασφαλίζουν όσα επαγγέλματα στηρίζονται σε πανεπιστημιακού επιπέδου σπουδές, ιδιαίτερα για όσους αναζητούν μια θέση στο δημόσιο τομέα.
• Οι αυξημένες στην εποχή μας προσωπικές φιλοδοξίες για ευρύτερη μόρφωση και επαγγελματική ανέλιξη μέσω των ανώτατων σπουδών.
• Η διαιώνιση της κοινωνικά ρατσιστικής νοοτροπίας που θεωρεί όσους ασχολούνται με χειρωνακτικά ή τεχνικά επαγγέλματα πολίτες δεύτερης κατηγορίας, ενώ αντίθετα αντιμετωπίζει ως κοινωνικά αναβαθμισμένους και καταξιωμένους τους πτυχιούχους πανεπιστημιακών σπουδών.
• Οι οικογενειακές προσδοκίες και οι καταπιεσμένες επιθυμίες των γονιών που ωθούν τα παιδιά τους στην κατεύθυνση των σπουδών, έστω και αν δεν έχουν ανάλογες ικανότητες.
• Η καλλιέργεια της αντίληψης για πανεπιστημιακές σπουδές από το ευρύτερο περιβάλλον και κυρίως από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, που προβάλλουν ως μείζον θέμα της επικαιρότητας τις εισαγωγικές εξετάσεις.
β. Συνέπειες του φαινομένου:
• δραματική αύξηση των ανέργων πτυχιούχων
• κορεσμός συγκεκριμένων σχολών και επαγγελμάτων με μεγάλη ζήτηση, γιγαντισμός της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης
• ποιοτική έκπτωση της παρεχομένης πανεπιστημιακής εκπαίδευσης
• «φροντιστηριοποίηση» του Λυκείου, το οποίο χάνει τον ευρύτερο μορφωτικό του χαρακτήρα και γίνεται εξεταστικός προθάλαμος των πανεπιστημιακών σχολών
• καλλιέργεια ανταγωνιστικού κλίματος για την είσοδο σε μια σχολή
• παγίωση της υπάρχουσας νοοτροπίας για το «γόητρο» που προσδίδει ένας τίτλος σπουδών
• απογοητεύσεις με δραματικά αποτελέσματα σε περίπτωση αποτυχίας
• αύξηση των νέων που αναζητούν την τύχη τους στο εξωτερικό, αφαίμαξη της χώρας σε οικονομικό και ανθρώπινο δυναμικό
• αναταραχή στην παραγωγική διαδικασία της χώρας με τον πληθωρισμό πτυχιούχων και την έλλειψη τεχνικών επαγγελματιών
Η Εθνική παιδεία
• Η εθνική παιδεία καλλιεργεί την αγάπη για την πατρίδα, την πίστη στα ιδανικά και τις αξίες της αλλά και το σεβασμό στις άλλες πατρίδες, στα ιδανικά και στις αξίες τους.
• Η δημιουργική αξιοποίηση της πνευματικής κληρονομιάς -λαϊκής και λόγιας- αναδεικνύει την εθνική - πολιτιστική ιδιαιτερότητα και τη συνεισφορά της στον οικουμενικό πολιτισμό.
• Η εθνική παιδεία προβάλλει τις εθνικές αξίες με κίνητρο τη διατήρηση των παραδόσεων κάθε λαού.
• Συμβάλλει στην καλλιέργεια του γλωσσικού αισθητηρίου, γιατί διαφυλάσσει και μεταδίδει στις νεότερες γενιές το γλωσσικό πλούτο, στον οποίο απεικονίζεται η κουλτούρα ενός λαού.
• Η εθνική παιδεία δίνει ιδιαίτερη έμφαση στη διδασκαλία του μαθήματος της ιστορίας, γεγονός που τονώνει το εθνικό φρόνημα.
Ευρωπαϊκή διάσταση της εκπαίδευσης
α. Τρόποι και μέσα υλοποίησής της
• Θεωρείται λειτουργικότερη και αποδοτικότερη αν διδαχθεί ως σύνθετη έννοια μέσω διαφόρων γνωστικών αντικειμένων.
• Πραγματοποιείται με την παροχή γνώσεων σχετικών με την Ευρωπαϊκή Ένωση, τα κράτη-μέλη της και τις κοινές καταβολές τους, μέσα από τη διδασκαλία μαθημάτων, όπως η Ιστορία, η Γεωγραφία, οι Γλώσσες, οι Κοινωνικές Επιστήμες, η Λογοτεχνία.
• Ειδικότερα, η διδασκαλία της Ιστορίας επιβάλλεται να περιλαμβάνει πληροφορίες για την εξέλιξη του ευρωπαϊκού πολιτισμού, όπως αυτός διαμορφώθηκε στη διαδρομή των αιώνων από την ελληνική κλασική αρχαιότητα, τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό, την Αναγέννηση, το Διαφωτισμό μέχρι και τη σύγχρονη πολιτισμική πραγματικότητα.
• Η αισθητική αγωγή είναι αναγκαίο να αποβλέπει στην επαφή και τη γνωριμία με το έργο, τα πνευματικά και καλλιτεχνικά ρεύματα- παλαιότερα και σύγχρονα- που σημάδεψαν την πορεία του ευρωπαϊκού πολιτισμού.
• Η προβολή της ευρωπαϊκής πολιτισμικής κληρονομιάς μπορεί να επεκτείνεται και να συμπληρώνεται με επισκέψεις σε μουσεία, μνημεία και χώρους τέχνης.
• Οι μαθητές μπορούν να συμμετέχουν σε ευρύτερες δραστηριότητες, σε συνεργασία με πολιτιστικά ιδρύματα, με ευρωπαϊκά σχολεία ή μέσω ευρωπαϊκών προγραμμάτων.
• Η εκπαίδευση οφείλει να εξοικειώνει τους μαθητές με τους θεσμούς, τα όργανα και τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ώστε οι αυριανοί ευρωπαίοι πολίτες να έχουν κοινό μέτρο επιλογών και δράσης.
• H ενσωμάτωση της ευρωπαϊκής διάστασης στη διδακτική πράξη δεν πρέπει να γίνεται σε βάρος των αρχικών σκοπών που θέτει το εθνικό εκπαιδευτικό σύστημα, ούτε να βρίσκεται σε αντίθεση με τις πολιτιστικές, ηθικές, θρησκευτικές και κοινωνικές αξίες κάθε λαού.
β. Οφέλη που προκύπτουν από την ευρωπαϊκή διάσταση στην εκπαίδευση
• Οι μαθητές διευρύνουν τους ορίζοντές τους, καθώς ξεφεύγουν από το στενό πλαίσιο της κοινότητάς τους και ενημερώνονται για τις διεθνείς εξελίξεις της σύγχρονης πραγματικότητας.
• Αποκτούν έγκυρη πληροφόρηση για τις κοινωνικές, πολιτικές και διοικητικές δομές των ευρωπαϊκών χωρών και καθίστανται κοινωνοί των τρεχουσών εξελίξεων, η κατανόηση των οποίων τους βοηθά να ερμηνεύσουν και τις εξελίξεις στη χώρα τους, λόγω της αλληλεξάρτησης των λαών.
• Η κατανόηση της σύγχρονης ευρωπαϊκής πραγματικότητας επιτρέπει την πολιτιστική σύμμειξη, την ανταλλαγή διαφορετικών πολιτιστικών στοιχείων.
• Οι νέοι διαμορφώνουν δημοκρατική και ανθρωποκεντρική συνείδηση, απομακρύνονται από τον εθνικισμό, την εμμονή σε ιδέες περί ανωτερότητας των πολιτισμών και καλλιεργούν μέσα τους το σεβασμό, συμφιλιώνονται με το διαφορετικό, μαθαίνουν να γίνονται ανεκτικοί, δεκτικοί στο καινούργιο που ανακαλύπτουν λόγω της πολυπολιτισμικότητας.
